نیایشگاه مهر ، مکانی برای نیایش انسان

محوطه باستانی معبد مهر در روستای ورجوی از توابع مراغه قرار گرفته که معبد ، گورستانی را شامل است این مجموعه در 140 کیلومتری جنوب شرق تبریز ، و 6 کیلومتری قبل از ورود به مراغه در سمت جنوب آن دهکده ای مشاهده می شود که به لحاظ دارا بودن آثار تاریخی از دوران مختلف تا 3 هزار سال قبل ، انسان را با دنیای باستان آشنا می کند(شکاری نیری ، 1385 ) .

روستای ورجوی در سمت جنوب مراغه به سمت تکاب و در حاشیه یک راه باستانی ، در زبان محلی " ورؤوی " نامیده می شود "وه ر" به معنای آفتاب و "اؤو" در زبان ترکی آذری به معنای خانه یا جایگاه است . نام  " ورؤوی " یا خانه آفتاب ، نقش کلیدی در شناخت مفهوم این مجموعه دارد( عباسی ،1383) این آثار با دو عنوان «امامزاده معصوم» با شماره 788 و «نیایشگاه مهر» با شماره 1556/1 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است ( مخلصی ، 1371) این بنا معبدی است که به تمامی در عمق زمین کنده شده و جز ورودی دالان مانند سراشیب مقابلش ، راه دیگری نداشته است.

وجود اطاق ها و واحدهای مختلف در پیرامون تالار بزرگ و وسعت قابل توجه تالار حاکی از ان است که این مجموعه یکی از بزرگترین معابد مهری به شمار می رفته است.(ورجاوند ، پرویز) نیایشگاه (معبد) مهر دارای دو قسمت عمده با پلانی کاملا پیچیده است . عرض ورودی از 7/4 تا 2/7 متر متغیر است که با شیب کم به داخل ختم می شود . پس از دالان ورودی ، تالار مرکزی و فضاهای متعدد پیرامون آن مشاهده می شود. در ابتدای ورودی ، گذرگاهی به قسمت الحاقی مربع شکل باز شده است که یک ستون صخره ای شش ضلعی ، این فضا را به چهار قسمت – که بالای هر کدام یک نورگیر وجود دارد- تقسیم می کند.

عنصر سازمان دهنده فضا در این مجموعه ، تالار مستطیل شکل مرکزی است که با سه راه دسترسی ، به بخش های مختلف  گنبدی شکل سه گانه اطراف خود مرتبط است. اتاق مدور که یکی از جالب ترین قسمت های این نیایشگاه است ؛ هم نشانه های سلسله مراتب میترا را دارد و هم آثاری از الحاقات و تزیینات اسلامی که مربوط به کاربرد این بخش از بنا برای مسجد و امامزاده و اقامتگاه صوفیان بوده است.(شکاری نیری ،1385) معبد،مهمترینعنصرشکل دهندۀتشکیلاتحکومتیپارتمیباشد (سرافراز و فیروزمندی، 1387) به لحاظ ساختاری ، اندازه تالار اصلی در معبد هاترا (157/10*54/10) بخش مرکزی در معبد تخت سلیمان (53/10*54/10) فضای مربع شکل معبد مهرورجوی مراغه (10*10) و معبد کوه خواجه سیستان (58/10*58/10 ) همگی نشاندهندۀ تناسبات معماری مشخص و نزدیك به هم در پلان معابد می باشد.( عمرانی – مرادی ، 1393 )  به لحاظ سازه ای و به تقلید از نخستین گونه های طبیعی معابد مهرپرستی در غارها، همچون نیایشگاه مهرورجوی ، فضای مربع شکل قسمت مرکزی دارای پوشش گنبدی بوده است و به طور کلی ، ناهماهنگی سنگ با اقلیم ایران ، معماری معابد ایرانی را به لحاظ نوع مصالح ، از گونه های یونانی-رومی متمایز ساخته است.(پیرنیا ، 1387)

مجاور با معبد زیرزمینی ورجوی ، گورستانی قرار گرفته که قدمت و عمر آن بنا به نوشته سنگ گور و کتیبه های منقور بر آنها به قرن دهم هجری میرسد . این گورستان در طبقه فوقانی معبد زیرزمینی واقع است و هنوز هم مورد استفاده اهالی و تنها گورستان دهکده محسوب میشود. در جوار معبد زیرزمینی تعدادی گورهای قدیمی نیز وجود دارد که تاریخ کتبیه های آنها ، قدمتشان را به قرن نهم و دهم می رساند یکی از سنگ قبرها که نقش گرز و کمان و سپر بر روی آن کنده شده تاریخ 908 دارد. این سنگ قبر چه از نظر تاریخ و چه از نظر نقوش و تزئیات آن قابل مقایسه با سنگ قبرهای دهکده بادامیار آذرشهر است و این گرز و کمان علامت مشخصه قومی است که در قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری در سراسر حوزه شرقی دریاچه رضائیه گسترده بودند و در یکی از کتیبه های گورستان قدمگاه که نقش گرز و کمان و سپر بر روی سنگ قبر منقوش است ، اشاره ای به امیر چوپانی دارد ، گمان می رود که این نوع قبر به سرداران و جنگ جویان چوپانیان مربوط باشند. قابل ذکر است که مجسمه قوچ سنگی که نمونه های مکرری از آن در گورستان خواجه حیران و قدمگاه آذرشهر دیده شده در گورستان ورجوی نیز موجود است و نقش قوچ سمبل قومیت قره قویونلو بوده است.

یکی از سنگ قبرهای این گورستان که مجاور گنبد معبد قرار گرفته کتبیه ای دارد که به هیچ وجه از انواع اقلام و خطوط اسلامی شبیه نیست و نوعی خط شکسته منحصر به فرد است. تاریخ این کتیبه 1069 هجری است و بر پیکره سنگ نقش سپر و شمشیر و تیر و کمان منقوش است.(کامبخش فرد ،1373) 

این اثر گرانبها و بی نظیر ، همچنان توسط اهالی روستا و میهمانان در ماه محرم ، مکانی می شود برای عزاداری و تعزیه و شبیه خوانی و دادن نذر به مراجعین ؛ عملکرد مذهبی معبد در طول تاریخ ادامه داشته تنها فرم آن تغییر نموده در هر حال نیایشگاه مهر ، همیشه مکان نیایش بوده چه توسط آئین مهر و میترائیسم و چه اسلامی.