متن پیش رو صرفا به منزله یک طرح کلی تحقیقاتی برای طرح وحدت و یکپارچگی مطالب با عنوان "مطالعه تاریخِ وارئوی" منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید و درستی تمام یا بخشی از آن نیست.

 نویسنده : هادی رستمی آذر ورجوی

پیشگفتار

پیش از آنکه نوشته پیش رو ، از انتقاداتی سخت تر از آنچه بی شک سزاوار آن است در امان بماند ، لازم است چند کلمه ای از باب توضیح و معذرت و نحوه ارائه مطالب عنوان شود .

بسیاری از عزیزانی که بهتر از من با تاریخ ، جغرافیا ، مذهب و فرهنگ وارئووی در عصرهای گذشته و حاضر آشنا هستند ، می دانند که ورود به حوزه تألیف مقالات و یادداشت هایی از این دست کار چندان ساده ای نیست و سال ها مطالعه ، تحقیق و بررسی های گسترده ای می طلبد که  این امر، باید حوزه وسیعی را در بر بگیرد . اما اگر قرار است در این زمینه آثاری مکتوب نوشته شود بایستی این کار را از یک جا شروع کرد .و از آنجا که آدمی عمر جاوید ندارد ، به ناچار کسانی که به نوشتن این گونه کتاب ها و مقالات و یادداشت ها دست می زنند باید در تألیف قسمت های گوناگون آن وقت زیادی را صرف کنند ؛ و این زمان ، بسیار بیشتر از آن مقداری است که ممکن است به وسیله کسانی صرف شود که به نقل گوشه هائی از تاریخ این آبادی می پردازند . بنابراین از این عزیزان و تمام محققان و پیشکسوتان علمی-ادبیِ در این حوزه عذر میخواهم چراکه اثر پیش رو برای "طرح وحدت و یکپارچگی مطالب " ، به عنوان " یک طرح پیشنهادی تحقیقاتی "، هر چند با تعجیل و بصورت پراکنده ، حوزه وسیعی از مجموعه تاریخ وارئوی را در بر گرفته است که ناچاراً میبایست در کنار هم قرار میگرفت.

***

دانش و معرفت بشری را حاصل تلاش کاوشگرانه ای می دانند که طی قرون متمادی صورت گرفته و از طریق انتقال به نسل های بعد و افزوده شدن بر آن به صورت کنونی در آمده است. این دانش و معرفت از خصلت افزایشی و گسترش یابنده برخوردار بوده ؛ یعنی در هر مقطع و دوره ی تاریخی از زندگی بشر ، معلومات جدیدی حاصل گردیده که بر معلومات قبلی او افزوده شده و این روند تاریخی همچنان ادامه دارد .

منشأ تلاش کاوشگرانه بشر برای دستیابی به معلوماتِ بیشتر را ، عواملی نظیرِ نیاز فطری انسان به دانستن ، و نیز تامین نیازهای زندگی او دانسته اند . تجارب بشر و آگاهی او در هر دوره ی تاریخی به صورت مکتوب یا سینه به سینه به نسلهای بعد سپرده شده است و آنها نیز تجارب و معلومات جدیدی کسب کرده و حجم آن را افزایش داده و به نسل بعد از خود سپرده اند تا بدین طریق مجموعه ی معارف بشری در قالب ادبیات و فرهنگ علمی رشته های مختلف فرآهم آمده است . (دکتر حافظ نیا ،1392: ص 1)

یادداشت حاضر که  تحت عنوان " مطالعه تاریخِ وارئوی " به عنوان یک طرح پیشنهادیِ تحقیقاتی تهیه شده ، گام کوچکی است که در جهت اصل دانش افزائی بشری مربوط به وقایع پیرامون خویش و در راستای آشنائی با خلاصه تاریخ این آبادی، از فرهنگ،آداب و رسوم و سبک زندگی گذشتگان، تا آثار و باقیات الصالحات مردمان آن، برداشته شده است .

سخنی با دانشجویان و محققان

از آنجا که اثر حاضر از نقطه نظر برخورداری از سابقه تحقیقاتی بدون پیشینه ی کاری بوده ، پژوهشی نو و تازه محسوب می شود ، لذا می تواند برای اکثر علاقه مندان ، دانش جویان و محققان، کاری تحقیقاتی و موضوعی در خورِ پژوهش باشد و همچنین برای اهالی با فرهنگ وارئوی و گردشگران اماکن تاریخی این آبادی نیز - من جمله منطقه پارینه سنگی با قدمت 40,000 ساله، قدمتی معادل دوران پیش از تاریخ با ابعاد تقریبی حدود 1600 متر در 400 متر از دامنه های کوه گئورد داغی تا بستر رودخانه وارئووی1 ، آتشکده باستانی معبد مهر با قدمتی بین  3000 تا 7000 سال2 ، حمام تاریخی دوران قاجاریه با قدمتی بیش از 200 سال3 ، آب های درمانی شور سو و ساری سو هر کدام با قدمت چند صد ساله و محله هایی قدیمی و تاریخی و همچنین سایر مناطق این آبادی که نشان از قدمت و فرهنگ دیرین آن داشته که سالانه گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به این منطقه میکشاند و همچون نگینی بر تارک تاریخ این مرز و بوم می درخشند تا آنجا که کشف مهرابه ورئوی در مراغه ، سند بزرگی در تبیین تاریخ و تمدن ایران نیز به شمار میرود4- ، مفید به فایده واقع گردد. و از آنجایی که از یک دوره طولانی تمدن ایران ، نشانه های زیادی بر جای نمانده ، باید از اندک آثار آن حفاظت شایسته به عمل آورد تا با معرفی آن به رازهای تمدن پرشکوه ایران پی برد 5. مبانی نظری این تحقیق حاصل برخورداری از منابع مکتوب ، آثار عینی و موجود، تجارب ، نقل قول های ارزشمند بزرگان،کتاب ها ، مجلات و پایگاه های اینترنتی میباشد . پژوهش پیش رو شامل بخش هایی است که در ادامه بصورت ذیل خواهد آمد و هر کدام از این موارد میتواند موضوعی برای تحقیق و پژوهش های آتی محققان و علاقه مندان این حوزه محسوب شود :

1        مقدمه ای بر چرایی و چگونگی تاسیس و ساخت آتشکده ها یا معابد مهری ، تاریخ و نحوه تأسیس معبد مهر و وارئوی،

2        موقعیت جغرافیائی ، شرایط آب و هوائی و اقلیمی آبادی در زمان های مختلف تاریخی،

3        عمده وقایع و رویدادهای گذشته مرتبط با تاریخ آبادی در دوره های مختلف تاریخی ، قبل از اسلام، پس از اسلام ( و بعد از حمله اعراب به ایران) و قرن های بعد از آن ،

4        فلسفه نام گذاری های مختلف آبادی به اسامی یی چون ... واریووانجیخ ، وارئوی ، ورئوی و ورجوی از سوی مهاجمان ، مهاجران و اهالی ،

5        آثار و ابنیه های تاریخی و مکان ها و محله های قدیمی،

6        مشاهیر، فئودال ها (ارباب ها) و شخصیت های مؤثر اجتماعی و نقش آنها در مسائل مختلف اجتماعی سیاسی .

7        آثار و باقیات الصالحات و چشمه قنات های دست ساخته گذشتگان در وارئوی و

8        انقلاب اسلامی ایران و نقش آن در بیداری مردم وارئوی و حمایت های همه جانبه اهالی در دوران جنگ تحمیلی هشت ساله، تغییرات فرهنگی و جمعیتی وارئوی، پیشرفت ها و پسرفت ها.

در بخش اول این یادداشت به جمع آوری اطلاعات درباره تاریخ تشکیل و تاسیس این آبادی پرداخته شده، و از آنجا که منابع مکتوب و مستند کاملی من جمله کتاب ، مقاله ، بیوگرافی ، سفرنامه ، وصیت نامه ، شجره نامه ،  تصویر و یا هر سند و منبعی درباره برخی از دوره های تاریخی وارئوی که بصورت مستقیم قابل رجوع بوده باشد، نیافته ایم ناچاراً اطلاعات خود را در این زمینه از طریق منابع شفاهی- یکی از منابع گردآوری اطلاعات در پژوهش ها و تحقیقات تاریخی6 - به صورت سینه به سینه ، خاطره و نقل قول از طریق روش های مصاحبه و مشاهده - از دیگر روش های گردآوری اطلاعات در پژوهش ها و تحقیقات تاریخی - بدست آورده ایم.

بیان مطلب

 در ارتباط با تاریخ و و نحوه تأسیس این آبادی در زمان های قدیم ، بجز نقلی ضعیف از تأسیس آن در زمان قومی که در حاشیه رودخانه وارئوی و در سمت جنوب غرب معبد مهر سکنی داشته اند و بعدها بنابه دلایلی که در ادامه به شرح آن و علت مهاجرت اهالی آن، خواهیم پرداخت که دست به مهاجرت به جایگاه فعلی آبادی زده اند ، اطلاعات موثق و مستندی موجود نمی باشد، و از آنجا که قدمت " آتشکده (معبد) باستانی مهر" که از ابتدا مسمی به همین نام بوده به بیش از سه هزار یا 7000 سال میرسد ، پس بنابر این با این پیش فرض ، همواره مردمانی بوده اند که در حواشی این آتشکده (معبد) زندگی می کرده اند هر چند که ما آنها را ندیده و نمی شناسیم و این درحالی است که گذشتِ زمان های پی در پی ، با اُفت و خیز های دگرگون کننده و حتی آثاری ویران گر، حتی الامکان مطالعه تاریخ آن دوران را نیز از ما گرفته است ؛ اطلاعات و اسناد و مدارک ناقص از یک طرف و همچنین احتمال عدم وجود آبادی وارئوی در آن زمان با نام و نشان فعلی از طرفی دیگر ، ما را بر آن داشت تا طرح پیشنهادی تحقیق خود را درباره مطالعه تاریخ وارئووی به سه بخش عمده ذیل و با این عناوین تقسیم بندی کنیم:

الف : تاریخ قدیم وارئوی در ایام باستان و قبل از اسلام ؛

          اولین بخش از تاریخ وارئووی مربوط به تاریخ باستان و قبل از اسلام بوده که این امر تا حدودی غیر قابل رجوع بوده و با مطالعه پیشینه آتشکده باستانی مهر و مردمان آن، در دوره های قبل از اسلام میسور خواهد بود، که آن شناخت و مطالعه هم، باز اطلاعات موثق و مستندی را می طلبد که قابلیت رجوع بدان ها را به منظور انطباق دو موضوع مرتبط به هم، یعنی آتشکده مهر و سنخیت آن با تاریخ وارئووی داشته باشند ، وحتی چنانچه مطالعه آن دوران به هر نحوی صورت بگیرد در شرایط عدم دسترسی به اسناد معتبر و منابع کتبی و حتی منابع نقلی، پژوهش ما را در این زمینه با ضعف های اساسی و احتمالات وسیعی مواجه خواهد ساخت، پس بنابراین به منظور عدم ابهام و سردرگمی و نیز رعایت حال مخاطبان، مطالعه پژوهشی آن را در این بخش به تحقیق و همت دیگری موکول میکنیم.

ب : تاریخ وارئووی در دوره های پس از اسلام ؛

          دومین بخش از تاریخ وارئوی مربوط به دوره پس از ظهور اسلام می باشد ،که با توجه به گذشتِ زمان نه چندان دوری از تاریخ ِموضوعِ مورد مطالعه ما در بخش دوم تحقیق نسبت به بخش اول این پژوهش، از طریق روشهای تحقیق و گردآوری اطلاعات، قابل رجوع بوده و اساسا منظور ما از عنوان"مطالعه تاریخ وارئوی" تاحدودی مربوط به دوره ی پس از ظهور اسلام و گسترش آن در کشورهای دیگر بوده است. این پژوهش نسبت به مطالعه تاریخ باستانی معبد مهر و وارئووی در بخش اول ، مطالعه ای قابل دسترس بوده که با بهره گیری از اطلاعات، منابع و روشهای تحقیق و مطالعات نه چندان عمیقی، می توانیم به اطلاعات (نسبتاً) صحیح و قابل استنادی پیرامون تاریخ وارئوی دست می یابیم.

لازم به یادآوری است که عمده مطالب و نقل های مندرج در این اثر ، مربوط به این بخش از پژوهش ما-یعنی مطالب مربوط به تاریخ وارئوی در زمان پس از حمله اعراب به ایران تا زمان قبل از انقلاب اسلامی ایران-خواهد بود. و از آنجا که در مطالعات بعدی به صورت مفصل در خصوص هر یک از موضوعات مربوط به تاریخ وارئووی در ما بین این دوره ها بحث خواهد شد، لذا به بیان اجمالی از موضوعات مربوط به رویدادهای این دوره که فهرست وار در قسمت "سخنی با دانشجویان و محققان" آورده شد، اکتفا میکنیم و تفصیل الباقی مباحث را با یاری دوستان و دانشجویان و پژوهشگران به فرصتی دیگر موکول میکنیم.

1 مقدمه ای بر چرایی و چگونگی تأسیس و تشکیل آتشکده یا معابد مهری ایران و تاریخ و نحوه تأسیس آتشکده مهر وارئوی ،

در پاسخ به اینکه این بخش می تواند موضوعی پژوهش محور برای محققان به حساب آورده شود همین نکته بس،  که معابد مهری به عنوان برترین و برجسته ترین نماد مذهب مهر و مهرپرستی یا آئین زرتشتی در دولت وسیع ساسانی بوده اند در خصوص این مذهب آورده اند " که پیروان زرتشت معتقد بودند مهر از طرف خدا مأموریت دارد شرّ و بدی را دفع کند و او را رب النوع آفتاب و حاصلخیزی زمین و حامی قرار داد می دانستند"7 . و ما اکنون این اثر عظیم تاریخی را عیناً در این آبادی داریم و به عنوان نماد برتر وارئوی می شناسیم 8.

با اینکه این بحث مربوط به تاریخ قبل از اسلام است و ورود به آن ما را به دوره های پیشین سوق خواهد داد که از حوصله بحث خارج بوده و این مختصر نیز گنجایش آن را ندارد اما به منظور ارائه دورنمائی از تاریخ آن دوران ناچاریم مقدمه ای هرچند کوتاه از چرایی و چگونگی تاسیس وتشکیل آتشکده یا معابد مهری را به اختصار بیاوریم.

به نظر میرسد اصلی ترین موضوع مرتبط به بخش دوم پژوهش ، تاریخ حمله اعراب به ایران در زمان خلفای راشدین بوده که به بهانه ترویج اسلام ناب محمدی(ص) و نشر احکام اسلامی دست به کشور گشائی ها و چپاول ها و غارت ها می زدند. که درآن زمان کشور بزرگ ایران علی الخصوص منطقه وسیع آذربایجان نیز از این امر مستثنی نبوده است .

نقل هایی از آن دوره درباره تاریخ این آبادی آورده اند که نشان از مقاومت و پایداری اهالی منطقه در برابر حمله اعراب داشته اند. آنها با استفاده از مخفی گاه های زیرزمینی و متصل به هم ،که به آتشکده مهر وارئوی ختم می شد، می توانستند به صورت شبانه کمین زده و سپاه اعراب را غافل گیر کنند و روزها در مخفیگاه های زیر زمینی در امان بمانند و جان و مال و ناموس و حیواناتشان را حفظ کنند ، مکان فعلی "شیطان تختی وارئوی " در مرکز آبادی را از آثار باقیمانده آن دوران می دانند .این نقل اصلی ترین دلیل ما بر وجود آبادی وارئوی در زمان قبل از اسلام هست، که تا آنجایی مورد توجه بوده که لشگر عظیم اعراب را به این منطقه به منظور فتح و غارت گسیل داشته است. البته نکته ای که در خور توجه است اینکه آیا در زمان حمله اعراب به این منطقه، وارئوی با همین حد و حدود جغرافیایی بوده و یا نه، وسعتی به بزرگی یک شهر داشت که از آن یاد میکنند اما متاسفانه بجز نقل های پراکنده و ضعیف ، هیچ دلیل و سند معتبری اکنون برای آن نیست .

البته ایران در زمان نهضت اعراب که به طرف ایران آغاز کرده بودند درست فاقد تمام چیزهایی بود که مزایای مسلمین محسوب می شد زیرا آنچه در ایرانِ آن زمان دیده می شد شرایطی چون :

1-    هرج و مرج عقاید از جهت تشتتات مذهبی .

2-    هرج و مرج سیاسی و نفوذ فوق العاده نجبا و روحانیون و فقدان شاه مجرب و قوی الاراده که زمام امور را به دست گرفته ، اصلاحاتی بنماید. بهترین دلیل این وضع تغییر چهارده شاه است در مدت چهارده سال(628 – 632 م ) .

3-    فرسودگی وخرابی قشون از جنگ های بیهوده خسرو پرویز.

4-    فقر و پریشانی مردم از دادن مالیات ها و عوارض سنگین و سرباز و سوار که خسرو پرویز بر مردم تحمیل کرد.

5-    بالنتیجه کثرت ظلم و جور ، انحطاط زراعت و تجارت و صنایع .9

که این خود دلیل آشکاری است بر جرأت حمله اعراب تازه مسلمان با تمدنی تازه و نوپا به ایران بزرگ با فرهنگ کهن.

ادعایی دیگر دالّ بر وجود این آبادی در سالهای بعد از ظهور اسلام و دهه سال 60 هجری ،نقل است که در بهبوهه جریان عاشورا مردم این آبادی حرکتی را در جهت حمایت از سالار شهیدان علیه السلام انجام داده بودند و آن استفاده از گاو های سواری10 به عنوان ادات جنگی ، یا وسائل حمل بوده که بنابه به نقلی ،این نوع حیوانات فقط در مناطق سیستان و بلوچستان و منطقه آذربایجان-مراغه می زیسته اند. 

در رابطه با گاو های سواری آن زمان بایستی تحقیقاتی دال بر صحت این نقل صورت بگیرد اما به هر حال گاوهای مقدس چنانچه از مستندات تاریخی بدست می آید دارای نقش و آثاری در آن دوران علی الخصوص مذهب مهر داشته اند و بی ارتباط با تاریخ این آبادی نیز -اگر آن نقل صحیح باشد-نبوده است. کما اینکه در آن زمان از فیل ها نیز درجنگهای مختلف استفاده میشد. در نهضت عرب به طرف ایران عباس اقبال آشتیانی در تشریح جنگ قادسیه و تصرف مدائن - تیسفون-  ( 12 هجری = 636 م ) مینویسد که : قادسیه در نزدیکی محلی بود که در زمان بعد آن را کربلا نامیدند . در اینجا تلاقی فریقین روی داد و جنگ سختی در گرفت که چهار روز طول کشید . روز اول به واسطه فیل ها بهره مندی با ایرانی ها بود ، زیرا اسب های مسلمین چون از فیل ها وحشت داشتند اطاعت نمی کردند . روز دوم کمکی از مسلمین از شام رسید و آنها سواره نظام ایران را شکست داده ، تلفات زیاد که تا ده هزار نفر تخمین کرده اند وارد نمودند . روز سوم قعقاع ِ بن عمرو رئیس قشون امدادیه که از شام رسیده بود با نیزه چشم فیل سفیدی را کور کرد و دیگری با فیل دیگر همین کار را نمود و فیل ها برگشته در صفوف قشون ایران باعث اختلال شدند . شب روز چهارم ... (همان ص 246). پس بنابراین هیچ بعید نخواهد بود که مردمان معبد مهر در آن زمان از گاوهای سواری نیز در مواقع مختلف و در تهاجمات دشمنان برای دفاع از خویش از این گاوها بهره برداری می کرده اند. عباس اقبال آشتیانی در این باره چنین مینویسد :"راجع به مهر ، عقیده مهر پرست ها این بود که او از تخته سنگی پدید آمده ، بعد برای رفاه بشر با بدی ها در جنگ شد و بالاخره فاتح خواهد بود . یکی از کارهای نامی او را چنین حکایت می کردند :

روزی مهر به گاو مقدس هرمز برخورده ، او را کشت . خون آن حیوان در زمین منتشر و باعث حیات و زندگی گردید . از این جهت بود که صنعتگران معروف قدیم ، صورت مهر را چنین می ساختند که : گاو نری را مطیع خود ساخته و قدّاره ای در سینه او فرو برده و از خون گاو که فوران می کند ماری (زندگی) فربه می شود. یکی از این حجاری ها که از شاهکارهای صنعت میباشد اکنون در واتیکان یعنی مقر پاپ ها در روم میباشد . ( اقبال آشتیانی، عباس1334 – ص 275)

درخصوص معبد مهر وارئوی، این تخته سنگ عظیم باستانی و اثر تاریخی جهانی که قدمتی بلند و درازی دارد ، علاوه بر زمان پیدایش چنین معابدی در مناطق مختلف ایران  که مقدمتاً در بخش مربوط به تاریخ باستانی معابد مهری در همین مکتوب اشاره ای خواهد شد؛ در قسمتي از ديوار غربي تالار بزرگ، كتيبه  زيبائي بخط ثلث كنده شده كه بيشتر آن فروريخته است و باقي ماندة آن كلماتي از آيه 129 سورة آل عمران را در بردارد. " وللّه ما فى السموات و ما فى الارض يغفر لمن يشاء و يعذّب من يشاء واللّه غفور رحيم هر چه در آسمانها و هر چه در زمين است همه ملك خدا است هر كه را خواهد ببخشد و هر كه را خواهد عذاب كند، خدا نسبت (به خلق بسيار) آمرزنده و مهربان است.

یکی از نقل قولهای بزرگان در خصوص این آیات از این قرار است که دردوره های قبل از اسلام آثاری که از خطوط میخی بر دیواره های آتشکده مهر نقش بسته بود دال بر وجود آبادی و اعتقادات و گرایشات اجتماعی مردمان آن زمان است. آنچنان که می گویند در مذهب مانی "مقصود از نقاشی ها این بود که خوبی (روشنایی) و بدی (تاریکی) را با انواع و اقسام صورت ها بنمایاند تا اشخاص با سواد، مذهب او را بهتر درک کنند و کسان بی سواد قادر به فهم آن باشند." (عباس اقبال آشتیانی 1389 ص:272 ) پس بنابراین نقش تصاویر و خطوط میخی در دوره های قبل از اسلام و حکاکی آیاتی خاص در دوره های پس از اسلام بر روی دیواره های این ستایشگاه کهن به صورت کتیبه، نشان از این دارد که مخاطبِ این خطوط و آیات ،علاوه بر پیروان آئین و مذهب خویش، مردمانی دیگر در آینده هستند که پا به عرصه حیات خواهند گذاشت و این نقوش را به عنوان نماد و سمبل گذشتگان خود خواهند یافت که هر کدام پیرو آئین و عقیده ای خواهند بود .

محققان در مطالعات خود چنین بیان داشته اند که: " البته در دوره اسلامی بویژه در قرون ششم تا هشتم هجری به معماری صخره ای توجه خاصی شده و از آثار باقیمانده از روزهای گذشته مجدد استفاده شده است . ایشان برای این مسئله یعنی روی آوردن به معماری صخره ای را دو دلیل عمده ذکر کرده اند :

1-    عزلت گزینی و تهذیب نفس عرفا و مشایخ به تبعیت از غار گزینی پیامبر (ص)درغارهای طبیعی و مصنوعی.

2-    اینکه در تاریخ 582 هجری وحشت عظیمی بر مردم مستولی شده مبنی بر اینکه موسم قیامت در این سالها وقوع خواهد یافت و طوفان عظیمی سراسر زمین را فرا خواهد گرفت .

این برداشت از تاریخ یمینی به استنباط شده که از پیامبر (ص) پرسیده بودند که متی القیامه چیست ؟و ایشان درجواب چندین بار فرموده بودند: القیامه؛ زیرکان در این لفظ تامل کردند و به حساب جمل انداختند و از حروف این کلمه 582 عدد حاصل شد و این عدد موافق احکام نجومی و عددسالهای هجری آمد وخیال ها بدین سبب مستحکم شد و این باعث شد که برای در امان ماندن در غارها مسکن و مأوا گیرند 11.

وجود این نیایشگاه و آیات حک شده بر روی دیواره های این معبد تاثیر چشمگیری در اعتقادات دینی و فرهنگ مردم وارئوی داشته است . در همین مضمون شاعر معاصر در قالبی از ابیات شاعرانه خود و در وصف آثار باستانی این آبادی علی الخصوص نیایشگاه معب مهر وارئوی چنین می سراید:

بیر أو زرتشت وِئریب معبدیلن آیری قداست

سَنده آتشکده وار شعله چَئکیبدور آلیشیبدور

در و دیواری اِئدیب آیه ی قرآنیله تزئین

منی بیر قاش تک أ ُو دئیلبر   ِأیلبیر زَر بزیبدور

که البته با گذشت زمان مشاهده می کنیم هیچ کدام از خطوط میخی و کتیبه های قرآنی بجز قسمت هایی از آن در اثر بی توجهی های مسئولین و اهالی باقی نمانده است . آرامگاه عارف ملا معصوم مراغه ای 12 نیز در محدوده ای از این معبد ، با ضریحی چوبی در سالهای قبل از 1351 ، نیز به چشم میخورد ایشان بنابه نقلی در قرن هشتم هجری در این آبادی سکنی داشته و بعد ها معبد مهر وارئوی به نام امام زاده معصوم و یا زیارتگاه ملامعصوم وارئوی نامیده شده است. اهالی وارئوی ایشان را به عنوان یکی از اولیاء خداوند قبول دارند13 . و قضیه معروفی نیز از ایشان در ملاقات با مرحوم مقدس اردبیلی (ره) نقل می کنند. طی تحقیقاتی که دکتر ورجاوند در خصوص ستایگاه مهر داشته ، ایشان این معبد را جایگاه روحانیون ، محل تعلیم گروندگان به آئین مهر و محل فعالیت های نجومی علمای مذهب مهر و بالاخره محل برگزاری مراسم باشکوه خاص مهر پرستان دانسته است14.

ابیاتی که در ذیل میخوانیم نشأت گرفته از احساسات تصعید شده مردم این آبادی است که از زبان فرزندانش چنین زیبا و پر محتوا بصورتی شاعرانه جاری شده است :

مالّا معصوم هایاندا چاغیرون بیرده أ ُو گَئلسین

نه دیئيَر گورسه بو معبد باشا توپراق اَلییُوبدور

حقیقت امر این است که این معبد در زمان حیات ملا معصوم مراغه ای و حتی سال ها پس از ایشان خانقا و محل تجمع افرادی عابد و زاهد بوده و بر اهالی آبادی معنویتی خاص می بخشیده است. اما اکنون پس از گذشت سالیانی متمادی میبینیم که آثار معنوی این نیایشگاه در حال خاموشی و تخریب شدن است ، و این همان دغدغه ای است که فرزندانش نسبت به تاریخ و فرهنگ و اعتقادات خودشان دارند ،که در این ابیات مشاهده می کنیم.

2        موقعیت جغرافیائی ، شرایط آب و هوائی و اقلیمی وارئوی در زمان های مختلف و تأثیر آن در خصوصیات مردم.

شاید کمتر شهر ، آبادی و یا منطقه ای در این مرز و بوم بوده باشد که شرایط جغرافیایی و آب و هوایی آن بتواند موقعیت ساکنان آن را در پیرامون جغرافیایی آن ، جلوه ای خاص و ویژه  ببخشد و آن را از نظر شرایط اقتصادی و کشاورزی از دیگر مناطق پیرامون آن تمّیز نماید . آنچه از موقعیت جغرافیایی فعلی وارئوی میتوان سخن به میان آورد چند جمله ای است که در منابع مختلف نقل می کنند : اینکه وارئوی از شمال به شهرستان مراغه، از جنوب به روستاهای امیر و قره ناز علیا و سفلی، از شرق به روستای چایباغی و از غرب به روستای خانقاه محدود می شود. این آبادی در یک منطقه جلگه ای، کوهستانی قرار گرفته و دارای آب و هوای معتدل کوهستانی (متمایل به سرد) می باشد.

اما هیچ نباید از این مسئله غافل شد که آیا در طول تاریخ نیز موقعیت جغرافیایی وارئوی بدین گونه بوده است؟ از موقعیت این آبادی و مختصات جغرافیایی آن در طول تاریخ نقل هایی به میان آمده ،که نشان از موقعیت جغرافیایی بس وسیع آن دارد. آیا میتوان قضیه لشگرکشی اعراب را به حواشی معبد مهر وارئوی در این مختصات محدود که از شمال به مراغه و از جنوب و شرق و غرب به چند روستای کوچک و تازه تأسیس شده، محدود کرد؟ پس از نقل قولی، مکان هایی را در اطراف این معبد نام می بریم که به منظور ترسیم مختصات جغرافیایی هرچند ذهنی ، موقعیت جغرافیایی این آبادی را در تاریخ روشن خواهد ساخت .

به عنوان نمونه یکی از نقل ها در این خصوص که شاید بی ربط با جغرافیای این آبادی در دوره ای از تاریخ نبوده باشد اینکه : آنهایی که با روستاها و مناطق پیرامون شهرستان مراغه آشنائی دارند میدانند که روستایی بنام روستای گل تپه (کؤل -چؤل تپه) در سمت شرقی این شهر ما بین شهرستان هشترود و مراغه قرار گرفته است ." چؤل- کؤل " در زبان ترکی، خاکستر بجای مانده از آتش را گویند.منظور از "چؤل تپه " به مکانی که از انباشته شدن خاکسترها به صورت یک تپه درآمده است .گفته اند این تپه چنانچه در قسمت شرقی وارئوی قرار گرفته است محل مناسبی برای تجمع خاکستر های این منطقه بوده است . که در جهت وزش باد قرار میگرفته و خاکستر ها را از شهر و نقطه پایانی آن (کؤل -چؤل تپه در آن زمان جزء مناطق پایانی شهر محسوب می شده است) دور میساخته است .

 وجود رطوبت در منطقه ای کوهستانی با باغهایی سرسبز و درختان شیرین انگور که زبانزد مردمان منطقه بوده و هست ، اهالی را بر آن وا می داشت تا زندگی در رطوبت را با ساختن خانه های دو طبقه و روبه قبله،تناول کردن گوشت های قرمز و سرکه هایی تند و تیز که از انگور های مختلف موجود بدست می آوردند، آسان سازند. که این امر بی شک تاثیراتی در سیستم فیزیولوژی بدن و خُلق و خوی آنها  می گذاشت تا فردی درشت اندام و گاهاً تند و خشن بار بیایند. مردمانی شجاع و دلیر که قوه غضبیه شان را در مسائل ملیتی و ناموسی بکار می گرفتند این مردم در نظام فئودالی – اربابی ، برخوردی تند با زمین داران داشته و به هر کس و ناکسی باج نمی دادند و یا احیاناً در هر مسئله ریز و ناچیزی وارد نزاع نمی شدند .  

3        عمده وقایع و رویدادهای گذشته مرتبط با تاریخ آبادی در دوره های مختلف تاریخی پس از اسلام و حمله اعراب به ایران و زمان های بعد از آن .

 4        فلسفه نام گذاری های مختلف آبادی از سوی مهاجمان ، مهاجران و مردم.

بر هر آشنائی پوشیده نیست که اسامی"واریانجخ ؛ واریووانجیخ" ، "وارئووی" ، "وَرئوُوی" و " ورجوی 15 " هر یک با محتوا و علت های تاریخی ، مربوط به دوره ای از تاریخ بوده که ورجوی را با آن میخوانده و میشناختند.

این اسامی در دوره های تاریخی ما را به زمان های خیلی دور رهنمون خواهد ساخت که هویت ، موجودیت و فرهنگ این آبادی را با نام و نشانی خاصّ در تاریخ بر همگان به نمایش می گذارد . باغ های وسیع انگور و میوه ، خانه های مبارک و پربرکت با مردمانی سخاوت مند، نام آبادی را به خانه های دارا و برخوردار مصطلح ساخته بود و آن را در دوره ای " وارئووی " نام نهاده بود ، (وارئوی  اصطلاحی ترکی از کلمه وارلیخ ؛یعنی برخورداری) مهمان نوازی های دوستان در هنگام گذر از این آبادی و غارت های دشمنان در هنگامه هجوم های بی رحمانه ،این نام غنی و پرمحتوا و پر برکت را از طرف دوستان و دشمنان بر این آبادی می گذاشت و آن را وار ئُووی (var ovi) می خواند . به عنوان نمونه گفته اند که « وَه ر» به معنای آفتاب و « أوو» در زبان ترکی آذری به معنای خانه یا جایگاه است .نام «ورئوی» یا خانه آفتاب نقش کلیدی در شناخت مفهوم این مجموعه دارد 16.

البته نام گذاری این آبادی پس از اصلاحات ارضی به «ورجوی» آن چنان که پژوهشگران و اهالی آن اتفاق نظر دارند هیچ ارتباطی با فرهنگ و یا شرایط جغرافیایی آن ندارد.

2        آثار ، ابنیه ها ، محله ها و مکان های قدیمی و تاریخی وارئوی ،

"معبد مهر وارئوی " ، " حمام تاریخی دوره قاجاریه" ، "منطقه پارینه سنگی" ،"میان سایا " ،"شیطان تختی"،"احمد یاور" ، "آغالیخ باغیء" ،  " خان چؤشتوؤ یا خان أ ُ تویان" و "پیر هاشم یا پیا شء" ،" قئزلّلار"، "رشید تپه سی" ، "صیدقی لر باغی" ،"چشمه بلاخ" و ...  از نام های مربوط به دوره های قدیمی است که هنوز بر سر زبان این مردم جاری می شود و نام و نشان قدیمیان و کهنسالان این آبادی در آدرس دادن به جوانان است.

اهمیت حفظ این نام های قدیمی در خاطر مردم با گذشت سالیانی دور و دراز که هر یک دارای معنا و مفهوم و محتوائی خاص اند نشان از فرهنگ غنی و گذشته دیرین و شیرین این مردم دارد. از عوامل و دلایل مهم حفظ نام و نشان این آثار فرهنگی، یکی اینکه اکثر اهالی،خاطرات مشترک و قدیمی از آباء و اجدادشان دارند که نسبت به این محل ها و مکان ها شنیده اند یا خود نیز دارند؛ و دیگری همان محتوا و علت نام گذاری این مکان هاست که خود دلیلی بر تاریخ و فرهنگ این مردم است .

پیر هاشی بؤستانی معروفیدی بال تک قؤوین أویدا

حیف اولا چشمه قناتون جؤوزی ألان قؤرویوبدور

جورورَم یاش تَپُووين توپراقینی جول بزیيبدور

اَری چوینَح جول ایچینده جُئوزونو سورمَلی ییبدور

جلَسن یازدا بتون مست اولاسان یاسمنینّن

یازدا کی لاله آچیر هریانی اَلوان بزیبدور

شوی سوون معجیزه دور دَردلره درمان ویرب الله

أ ُودو کی شهرتی تهران کرجی سیلچلی ییبدور

جوروسن قیرمیزی قان تک سوء چخیر داش آیاقینان

رنگی یوخدور اَله آلسون سنی یولداش سریبدور

ساري سو، ديشسوون اُوسته زميلر پارچاليوبدور

يئتيشيب اُوستن اَشاقه ديشه درمان گتيروبدور

کشمیشی –پیچامینی- صابینی جورسون قانادا

اِلبیر سینه نی نقره ، سینه ریز دی بزیيبدور

از دیگر آثار مربوط به دوره های قدیمی"قبرستان پهلوانان و زرتشتیان در کنار قبرستان مسلمانان" در محلی غیر از قبرستان فعلی ، را نیز نام میبرند که در اثر گذشت زمان بصورت کلی تخریب و از بین رفته اند.

3        مشاهیر ، ارباب ها و شخصیت ها و نقش موثر آنها در موضع گیری های مختلف سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی ،

« ملامعصوم مراغه ای» ،«سهند قارا چورأوغلو »،«حاج میرزا ؛ از بانیان حمام قاجاریه وارئووی » «میر محی الدین ، مشهدی مؤمن»،«خانیش خان»،«جمشیدخان»، «میرزاربی»، «حیدر عباسی» ، « سرباز توپچی های وارئووی  » ،« حاج خلیل فرزند حاج میرزا»،« خانبابا سرهنگ وارئووی»،« وکیل باشی»،«دایگا شهربانی » ودیگر اسامی معروف و شخصیت های موثر که در تاریخ وارئوی  نقش ایفا کرده اند، در جای خود نیاز به تحقیق و معرفی دارند.

ج : تاریخ وارئووی درعصر شکوهمند انقلاب اسلامی ایران و پس از آن

و آخرین بخش از تاریخ وارئوی مربوط به پس از انقلاب اسلامی و عصر حاضر بوده که در این بخش، جریان کامل اصلاحات ارضی- که برای اولین بار در ایران آذربایجان شرقی در شهرستان مراغه و در نهایت در وارئوی به مرحله اجرا گذاشته شد- و همچنین ماجرای عزیمت شاه به مراغه و وارئوی و سایر اتفاقات و جریاناتی که در طول این چند دهه گذشته از آغاز انقلاب اسلامی و شکل گیری جبهه ی ضد استکباری علیه شاه و نظام سلطه گرفته تا تحمیل جنگ 8 ساله علیه ایران اسلامی و حضور جوانان رشید و انقلابی وارئوی در جبهه های نبرد با کفر رخ داده است، که نیاز به مداقّه و تحقیق فراوان دارد.

سخن پایانی                                                                                     

همان طور که در ابتدای بحث آمد ، هدف از نگارش این اثر علاوه بر خواسته ها و منظورهای تحقیقاتی برای علاقه مندانِ در این حوزه و پژوهشگران و دانشجویان عزیز ورجوی، نیز یادآوری فرهنگ و سبک زندگی گذشتگان و پدران و مادران ما بوده، آن فرهنگ سازان تاریخی که سبک زندگی ساده و معنی داری را با یکدیگر داشته اند که آنگونه زیستن ها ! میتوانست براحتی در قالب کانونِ خانواده اسلامی – ایرانی جای بگیرد .

اما میبینیم که ناگهان ! در هنگامه ی یک انقلاب صنعتی، و اصالت گرفتن ابزارآلات زندگی ، علم و صنعت و تکنولوژی بعنوان ابزارهای برخوردار کننده برای آدمی! و به تبع آن تسهیل یکباره شرایط زندگی با هر نحو ممکن! و مصرفی بار آمدن فرد و خانواده و اجتماع ! توجیه نمودن هر وسیله ای به منظور رسیدن به اهداف نفسانی بشری و کامیابی های شیطانی با رویکردی مادی محور و محوریت یافتن انسان در مرکز هستی و در نتیجه تن به کارهای سخت و بی وقت دادن ، افزون خواهی و تنوع طلبی،  آدمی را برای رسیدن به رفاه بیشتر و بیشتر ! به مرزهای غفلت و ناخود آگاهی! و بیگانگی از خویشتن، و بی هویتی کامل تا خوی ماشینی گرفتن و تبدیل شدن به یک" انسان صنعتی " کشاند . تمام زندگی آدمی در این تمدن ، شد کار کردن به صِرف خوردن و خوردن برای هر چه بیشتر کار کردن...

راستی آن فرهنگی که " اصل صیانت ذات تکاملی "را در زندگانیِ گذشتگان ما حفظ میکرد و معنا و مفهوم می بخشید ، یکباره چه بر سرش آمد؟ که حتی خانواده های ما را به انحطاط کشاند و سبک زندگی ما را در خود مضمحل کرده و سبکی نوین از زندگی را به ارمغان آورد ، که هیچ نمی تواند در قالب کانونِ خانواده اسلامی–ایرانی جای بگیرد .   

آری مرور آن روزها و خاطرات مشترک آنانیکه ما آنها را غریبه ای آشنا می شناسیم ، این تصور و واقعیت را در ذهن ما نسل جوان زنده خواهد کرد که هویت و موجودیت یک مردم در محدوده مرزهای جغرافیایی را "فرهنگ" آن ملت میسازد و حفظ میکند. هر چند که کوچک و دور از کلان شهرهای صنعتی با انسان های صنعتی و به اصطلاح، بروز نیز بوده باشند.

گذشت زمان و تغییر سبک های زندگی، که گاها اسیر تمدن نوین جهانی شدند ما را براحتی از همدیگر جدا کرده و گذشته و فرهنگ ما را، با ابزارهای دست ساخته و تکنولوژی های به اصطلاح پیشرفته که در این قرن به داد انسان آخرالزمان رسیده، به دست فراموشی سپرده و در نهایت فرهنگ غنی و سرشار از ارزش های الهی– انسانی ما را به بی فرهنگی و پوچ گرائی مبدل ساخته است و آدمی را متحیر در این نظام آفرینش قرار داده است.

رسم و رسوم زندگی گذشتگانِ ما بدون این همه پیشرفت در علم و تکنولوژی و صنعت و ... در شرایطی کاملا سنتی و ساده و با آن همه سختی هایی که در خاطر بزرگان، پدران و مادرانمان مانده باز بوی انسانیت می داد طوری که، میتوان به آن سبکِ زندگیِ اصیلِ ایرانی- اسلامی داد و کلمه غنی و پر محتوای "فرهنگ" را که توجیه کننده موجودیت و هویّت و گذشته واقعی و حقیقی ما بوده ، استخراج کرد .

اکنون بر ما نسل جوان و روشنفکر و انقلابی است که دوباره با نگاهی عمیق و ژرف، تاریخ و گذشته خود را مورد مداقّه قرار دهیم و منابع فرهنگی خود را از آثار و گذشته خود ورق زده و استخراج نمائیم . و این منابع را با بصیرت و خوش بینی و امیدواری در دل آگاهی و روشن ضمیری خویش آنچنان تصفیه نمائیم که هیچ و هیچ گاه اسیر فرهنگ وارداتی تزریقی از غرب و شرق نباشیم . و فرهنگ خویش را همان بدانیم که عزیزی فرمود : فرهنگ ؛ همان که حاضرم جانم را برایش بدهم .

پی نوشت ها:

[1]  - گزارش مقدماتی کشف صنایع پارینه سنگی میانی در نزدیکی مراغه – ورجوی جنوب شرقی دریاچه ارومیه ، فریدون بیگلری و رضا غفاری.

[2]  - به شماره ثبت 1556 در آثار ملی ؛ زمان ساخت اشکانیان و ساسانیان – بزرگترین و وسیع ترین مجموعه ای صخره ای شناخته شده در ایران.

[3] - تاریخ و چگونگی ساخت حمام قدیمی وارئوی ، اکرمی آذر علی، 1385

[4]  - شاهد مهر، بازشناسی معبد مهر مراغه ورجوی؛دقتی نجد میثم 1390

[5]  - شاهد مهر، بازشناسی معبد مهر مراغه ورجوی؛دقتی نجد میثم 1390

[6]  - حافظ نیا محمد رضا ، 1392 : ص 66

[7]  - ( اقبال آشتیانی،عباس 1334 ؛ ص 274 )

[8] - "میثرَ یا مهر را از ارباب ِ انواع خیلی قدیم مردمان آریانی دانسته اند که اوستا او را بین هرمز و اهریمن قرار داده و یکی از بزرگترین یَزَتَ ها و رب النوع روشنایی دانست ". (اقبال آشتیانی،عباس 1334؛ ص 274). ‌" مهرپرستی از مذاهب سلسله ساسانی بوده ، همان هایی که مذهب زرتشت را در ایران رسمیت بخشیدند که تا آن زمان ایران مذهب رسمی نداشت و اقوام تابعه ایران هر یک بدلیل قرار گرفتن ایران در سر چهارراه عالم قدیم مذاهب مختلفه داشته و هر یک در معتقدات مذهبی خود آزاد بودند . ( همان ؛ ص 297 )

[9]  - ( اقبال آشتیانی،عباس 1334 ؛ ص 274 )

[10]  - در رابطه با گاو های سواری آن زمان بایستی تحقیقاتی دال بر صحت این نقل صورت بگیرد اما به هر حال گاوهای مقدس چنانچه از مستندات تاریخی بدست می آید دارای نقش و آثاری در آن دوران علی الخصوص مذهب مهر داشته اند و شاید بی ارتباط با تاریخ این آبادی نیز نبوده است. کما اینکه در آن زمان از فیل ها نیز درجنگهای مختلف استفاده میشد. در نهضت عرب به طرف ایران عباس اقبال آشتیانی در تشریح جنگ قادسیه و تصرف مدائن - تیسفون-  ( 12 هجری = 636 م ) مینویسد که : قادسیه در نزدیکی محلی بود که در زمان بعد آن را کربلا نامیدند . در اینجا تلاقی فریقین روی داد و جنگ سختی در گرفت که چهار روز طول کشید . روز اول به واسطه فیل ها بهره مندی با ایرانی ها بود ، زیرا اسب های مسلمین چون از فیل ها وحشت داشتند اطاعت نمی کردند . روز دوم کمکی از مسلمین از شام رسید و آنها سواره نظام ایران را شکست داده ، تلفات زیاد که تا ده هزار نفر تخمین کرده اند وارد نمودند . روز سوم قعقاع ِ بن عمرو رئیس قشون امدادیه که از شام رسیده بود با نیزه چشم فیل سفیدی را کور کرد و دیگری با فیل دیگر همین کار را نمود و فیل ها برگشته در صفوف قشون ایران باعث اختلال شدند . شب روز چهارم ... (همان ص 246). پس بنابر این هیچ بعید نخواهد بود که مردمان معبد مهر در آن زمان از گاوهای سواری نیز در مواقع مختلف و در تهاجمات دشمنان برای دفاع از خویش از این گاوها بهره برداری می کرده اند. عباس اقبال آشتیانی در این باره چنین مینویسد :"راجع به مهر ، عقیده مهر پرست ها این بود که او از تخته سنگی پدید آمده ، بعد برای رفاه بشر با بدی ها در جنگ شد و بالاخره فاتح خواهد بود . یکی از کارهای نامی اورا چنین حکایت می کردند : روزی مهر به گاو مقدس هرمز برخورده ، او را کشت . خون آن حیوان در زمین منتشر و باعث حیات و زندگی گردید . از این جهت بود که صنعتگران معروف قدیم ، صورت مهر را چنین می ساختند که : گاو نری را مطیع خود ساخته و قدّاره ای در سینه او فرو برده و از خون گاو که فوران می کند ماری ( زندگی ) فربه می شود . یکی ازاین حجاری ها که از شاهکارهای صنعت میباشد اکنون در واتیکان یعنی مقر پاپ ها در روم میباشد . ( اقبال آشتیانی، عباس1334 – ص 275)

[11]  - پیشینه مهر پرستی و نیایشگاه مهر ورجوی–مراغه؛ نادره شجاع دل ونسیم علیپور ص 49–دکتر جواد شکاری امامزاده معصوم ورجووی 1385

[12]  - ثبت شده در فهرست آثار ملی به شماره 788

[13]  - در شرح حال این بزگوار چنین نیز آمده که :که یکی از علمای بزرگ قرن سیزدهم میلادی این شهر بوده نویسنده کتاب خطی تفسیر صافی او را به عنوان یکی از فقیه ترین فقها به حساب می آورده است .(دکتر جواد شکاری نیری – 1385)

[14]  - نیایشگاه مهری یا امامزاده معصوم ورجوی، دکتر پرویز ورجاوند :آذر و دی 1351

[15]  - البته نام گذاری این منطقه پس از اصلاحات ارضی به «ورجوی» آن چنان که برخی از باستان شناسان و پژوهشگران و همچنین اهالی آن اتفاق نظر دارند هیچ ارتباطی با فرهنگ و یا شرایط جغرافیایی آن ندارد.

[16]  - شاهد مهر،بازشناسی معبد مهر مراغه ورجوی ؛ میثم دقتی نجد کارشناس معماری 1390

__________________________________

منابع و مآخذ :

1-    آشنایی با جاذبه های استان آذربایجان خاوری ، آندرانیک هویان ، اقتصاد نامه اتاق بازرگانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی،شماره 362 از ص42 تا 45 خرداد1375

2-    امامزاده معصوم ورجووی مراغه معبد مهر پرستی ایرانی و نشان ها در معابد اروپائی ،دکتر جواد شکاری نیری ، عضو هیأت علمی دانشگاه بین اللملی امام خمینی(ره)– مجله مطالعات ایرانی ، مرکز تحقیقات فرهنگ و زبان های ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان ،سال پنجم شماره دهم ص 109تا 125 پائیز 1385

3-    پیشینه مهرپرستی و نیایشگاه مهر ورجوی مراغه نادره شجاع دل کارشناس ارشد معماری – عضو هیئت علمی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و نسیم علیپور کارشناس ارشد مرمت ابنیه – مدرس دانشگاه ؛ تاریخ پژوهشی شماره 24 و 25 سال هفتم پائیز و زمستان 1384

4-    تاریخ کامل ایران / قبل از اسلام حسن پیر نیا ، بعد از اسلام عباس اقبال آشتیانی ، دوره پهلوی محمد حسن بهنام فر ؛انتشارات فرهنگ رسا ، چ دوم 1389

5-    شاهد مهر،بازشناسی معبد مهر مراغه ورجوی ؛ دقتی نجد میثم کارشناس معماری، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی، هنر و معماری شماره 14 از 60 تا 63 اردیبهشت و خرداد 1390

6-    فرهنگ پیشرو فرهنگ پیرو ، علامه محمد تقی جعفری ، انتشارات موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری ، چاپ چهارم 1390

7-    گزارش مقدماتی کشف صنایع پارینه سنگی میانی در نزدیکی مراغه – ورجوی جنوب شرقی دریاچه ارومیه ، فریدون بیگلری کارشناس ارشد باستان شناسی بخش پژوهش های پارینه سنگی موزه ملی ایران و رضا غفاری کارشناس باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان .

8-    مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی ؛ دکتر محمد رضا حافظ نیا ؛ چ 19 ؛ سازمان چاپ و انتشارات وابسته به اوقاف و امور خیریه ؛ پائیز 1392

9-    نیایشگاه مهری یا امامزاده معصوم ورجوی ؛ دکتر پرویز ورجاوند ، پایگاه مجلات تخصصی نور مگز ، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی، بررسی های تاریخی شماره 42 – آذر و دی 1351

10-     «دین مهر در جهان باستان» است،گزارشی از دومین کنگره ی جهانی مطالعات مهرشناسی، تهران - یکم تا هشتم سپتامبر ۱۹۷۵ - دهم تا هفدهم شهریور ۱۳۵۴